به گزارش قدس آنلاین، آغاز شکل‌گیری مذاهب اسلامی در تاریخ اسلام از دوره زندگانی امام جعفر صادق(ع) شناخته می‌شود و مرحله بنیان‌گذاری برخی از مذاهب ماندگار فقهی نیز به همین عصر برمی‌گردد.

دوران امام صادق(ع) به دلیل تأسیس برجسته‌ترین مذاهب فقهی از مهم‌ترین مراحل تاریخ اسلامی در قرون نخستین است. وضعیت کنونی مذاهب اسلامی و پیروان آن‌ها در جوامع اسلامی را تا حدود زیادی می‌توان امتدادی از خطوط اساسی بنیان نهاده شده در عصر تأسیس مذاهب و حیات امام جعفر صادق(ع) دانست.

امام جعفر صادق(ع) از منظر تاریخ‌پژوهان کلیدی‌ترین شخصیت در شکل‌گیری مذهب شیعه امامیه به شمار می‌رود، اما نکته بسیار حائز اهمیت آن است که امام ششم مکتب فکری و عقیدتی و فقهی خود را در شرایطی به‌وجود آورد که در ارتباط و زیست مستمر با دیگر مذاهب رایج آن دوران بود و از این رو در همان زمان به یکی از ممتازترین شخصیت‌های شناخته شده در جهان اسلام تبدیل و ماندگار شد.

فارغ از پشتوانه وحیانی و مقام امامت برای امام جعفر صادق(ع)، حضور فعال ایشان در عرصه‌ها و تماس‌های علمی و فکری عصر خویش و اهتمام به تربیت شاگردان که البته آن هم مستند به رسالت الهی آن حضرت بود، آثار و احادیث امام جعفر صادق(ع) بخش قابل توجهی از میراث بزرگ اسلامی برای مسلمانان را به‌وجود آورده است و تا به امروز محافل گوناگون جهان اسلام به این منزلت اذعان می‌کنند. شاید نتوان هیچ فقیه و دانشور علوم اسلامی را یافت که به جایگاه امام صادق(ع) آشنا و معترف نباشد.

گرچه در ادوار مختلف تاریخی بنا بر محدودیت‌ها و فشارها بر ائمه اهل بیت(ع) و پیروان ایشان و همچنین عنادها و سیاست‌های ظالمانه خلفا، بسیاری از علوم امام صادق(ع) کتمان و به حاشیه رانده شد. به عنوان مثال در کتاب‌های فقه مقارن یا تطبیقی که افزون بر آرای ائمه اربعه اهل سنت، اقوال بسیاری از فقهای متقدم و پراکنده در آن دوران چون اوزاعی و سفیان ثوری و لیث بن سعد و امثال آنان از معاصران امام جعفر صادق(ع) به طور گسترده نقل شده اما برخلاف انتظار، یادی از اقوال و دیدگاه‌های امام صادق(ع) به مثابه یکی از فقهای برجسته آن عصر به میان نیامده است و همین نکته از سوی برخی از عالمان برجسته شیعه چون سید مرتضی به عنوان نقدی بر اهل سنت مطرح شده است.

سید مرتضی در کتاب معروف خود به‌نام الإنتصار صفحه ۷۷ یادآور می‌شود: چگونه شما اگر آرای امام صادق(ع) را در کنار ابوحنیفه و شافعی نمی‌نهید، حتی در سطح آرای احمد بن حنبل و داوود ظاهری و ابن جریر طبری هم از آن یادی ندارید؟

به گفته محقق و حدیث‌پژوه برجسته معاصر احمد پاکتچی، منابع پرشمار و متنوع اهل سنت در فقه مقارن و تطبیقی مانند اختلاف الفقهاء طبری، اختلاف الفقهاء طحاوی، الاشراف ابن منذر و غیره از احادیث و اقوال حضرت صادق(ع) خالی هستند و تنها در برخی منابع فرعی می‌توان توجه نادری به فتاوای امام صادق(ع) بازجست؛ اما با وجود این سابقه و سیر تاریخی و نحوه مواجهه تمدن اسلامی با میراث امام صادق(ع)، تحولات و بحران‌های چند دهه اخیر دنیای اسلام پژوهشگران را وادار به بازخوانی میراث فقهی و کلامی خود نموده و نوعی رویکرد انتقادی در نیم قرن اخیر در محافل علمی جهان اسلام رشد کرده و در این میان مکتب امام صادق(ع) که مبتنی بر آموزه‌های وحیانی و عقلانی ممتاز و قابل ترجمان برای نیازهای روز جهان اسلام است دوباره درخشش یافته است.

گسترش جریان‌های تکفیری و سلفی و وهابی در جوامع اسلامی که حتی مذاهب اهل سنت را نیز تکفیر و مایه انحراف مسلمانان قلمداد می‌کردند متفکران و صاحبنظران اسلامی را به دفاع و عرضه قرائتی نو از میراث اسلامی برای حل مشکلات و کاهش بحران‌های جهان اسلام سوق داد. در این میان آموزه‌های امام صادق(ع) که سرشار از عناصر زندگی‌ساز و عقلانی و متناسب با مقتضیات زمان است بازتاب قابل تأملی یافته است.

شیخ علی جمعه، مفتی بزرگ سابق مصر که از شخصیت‌های فقهی مطرح میان کشورهای اسلامی است، سال ۲۰۲۰ در برنامه‌ای تلویزیونی امام صادق(ع) را از بزرگان مؤسس مذاهب اسلامی برشمرد که هم‌عصر ابوحنیفه و خود دارای مذهب فقهی مستقل در کنار سایر ائمه مذاهب بوده و مکتب فقهی‌اش تا به امروز پا برجاست.

همچنین شبکه بین‌المللی الجزیره در پژوهشی که آن را در بخش میراث اسلامی پایگاه رسمی خود منتشر نمود با تأکید بر علم فراوان و فراگیر و عمیق امام صادق(ع)، وجه بارز دیگر شخصیت آن حضرت را معارضه با حاکمیت جور عنوان نمود. بررسی مطالب انتشار یافته در محافل و رسانه‌های جهان اسلام درباره مقام امام صادق(ع) نشان می‌دهد با وجود کافی نبودن بررسی‌ها در مراکز علمی و دینی درباره ابعاد شخصیتی آن حضرت اما مباحث منتشر شده با احترام و تحسین همراه بوده است.

متأسفانه در حالی که کتابخانه‌های جهان اسلام دارای پژوهش‌ها و کتاب‌های فراوان درباره دیگر فقها و ائمه مذاهب است؛ آثار مرتبط با وجود مبارک امام صادق(ع) بسیار اندک است. گرچه مکتب علمی امام صادق(ع) با ابعاد متنوع آن با تلاش پیروان اهل بیت(ع) انعکاس و توسعه می‌یابد و حتی انقلاب اسلامی و شخصیت امام خمینی(ره) خود برآمده از شاگردی و مکتب حضرت صادق(ع) است اما واقعیت آن است آشنایی با شخصیت حضرت جعفر بن محمد الصادق(ع) در حد انتظار نیست. این در حالی است که توجه به افکار ابن تیمیه در برخی کشورهای اسلامی حتی از ائمه اربعه مذاهب رسمی اهل سنت بیشتر شده است.

به نظر می‌رسد تعریف و طراحی و برگزاری برنامه‌های علمی و پژوهشی مشترک با سایر مذاهب اسلامی و استمرار گفت‌وگو با دانشمندان آن‌ها با محوریت شناخت و تطبیق و مقارنه مکاتب فقهی ائمه مذاهب و واکاوی فقه و کلام آنان راه مؤثری برای معرفی مقام امام صادق(ع) در تمدن اسلامی است.

شیخ عصام تلمیه از صاحبنظران و نویسندگان الأزهر در مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۹ بازتاب فراوانی یافت تأکید نمود: استفاده از مذهب فقهی جعفریه یک روش و متد علمی متین و لازم به پیگیری است تا بتوان از طریق آن به تقویت و توانمندسازی دستگاه فقه اسلامی برای حل و فصل مسائل و ابتلائات مسلمانان پرداخت.

خبرنگار: بهمن دهستانی

انتهای پیام/